Przemysłowy chów zwierząt jednym z głównych czynników ryzyka globalnych pandemii – istnieje alternatywa

Wraz z postępującym zagrożeniem epidemiologicznym wywołanym przez koronawirusa SARS-CoV-2 do języka powszechnego wszedł cały szereg terminów wcześniej znanych niemal wyłącznie specjalistom: “koronawirus”, “okres wylęgania”, “wektor zakażenia”. W dłuższej perspektywie najważniejszym z nich może się jednak okazać “zoonoza”, czyli choroba odzzwierzęca.

Choroba koronawirusowa 2019 (COVID-19) jest najnowszą z całej serii szybko rozprzestrzeniających się chorób zakaźnych wywołanych wirusami pochodzącymi od zwierząt, które zdołały przekroczyć barierę międzygatunkową i zainfekować ludzi (tzw. chorób zoonotycznych)¹.

autor grafiki: Łukasz Sumiło. Na podstawie: Vegetarian Society of Denmark

Na około 1400 znanych współczesnej medycynie czynników chorobotwórczych ponad 800 (~60%) wywodzi się od zwierząt². Niemal co roku odkrywane są nowe patogeny pochodzenia zwierzęcego stanowiące poważne zagrożenie dla człowieka³. Do niebezpiecznych chorób wywoływanych przez wirusy zoonotyczne, obok COVID-19, zalicza się między innymi ptasią i świńską grypę, zespół ostrej ciężkiej niewydolności oddechowej SARS oraz różne rodzaje gorączki krwotocznej, w tym Ebolę⁴.

fot. Konrad Łoziński

Zakażenia odzwierzęce najczęściej mają charakter wirusowy (rzadziej bakteryjny) i dochodzi do nich bądź to za sprawą bezpośredniego kontaktu z chorym zwierzęciem, bądź też przez spożycie jego mięsa.

Badacze podejrzewają, że źródłem obecnie rozprzestrzeniającej się choroby koronawirusowej jest targ mięsny w Wuhan, na którym w okropnych warunkach sprzedawane były liczne gatunki zwierząt dziko żyjących, jak i pochodzących z przydomowych hodowli. Władze chińskie przeprowadzają obecnie stopniową likwidację tego typu targowisk w całym kraju, w związku z zagrożeniem jakie stanowią one dla zdrowia publicznego⁵.

Egzotyka azjatyckich targów zwierzęcych nie powinna nas jednak zwieść. Zdaniem ekspertów, jednym z głównych czynników ryzyka epidemiologicznego jest obecnie konwencjonalny system chowu zwierząt gospodarskich⁶. Szczególne niebezpieczeństwo w tym zakresie stanowią fermy przemysłowe, w których chowana jest zdecydowana większość zwierząt trzymanych dla celów konsumpcyjnych⁷.

Za sprawą bardzo dużego zagęszczenia i nikłej różnorodności genetycznej chowanych w nich zwierząt, fermy tego rodzaju stanowią doskonałą przestrzeń do szybkiego rozprzestrzeniania się wirusów. Zjawisku temu sprzyja również bardzo wysoka intensywność produkcji wywołująca u zwierząt chroniczny stres, a w konsekwencji osłabienie ich układu odpornościowego. Do potencjalnych czynników sprzyjających transmisji chorób zoonotycznych zalicza się również długodystansowy transport oraz rozbudowany łańcuch dostaw z jakiego korzysta przemysł zwierzęcy⁸.

fot. Konrad Łoziński

Negatywne konsekwencje konwencjonalnego chowu zwierząt doskonale ilustrują badania nad rozwojem czynników chorobotwórczych pochodzących od świń. Między 1985 a 2010 rokiem światowa produkcja wieprzowiny zwiększyła się o ponad 80%. W tym samym okresie w skali globalnej zidentyfikowano na fermach świńskich 77 nowych patogenów, które nie występowały u tych zwierząt przed 1985 rokiem. 82% spośród tych patogenów występowało przy tym w 20% krajów o najwyższym udziale mięsa wieprzowego na świecie⁹.

Co najmniej jeden z patogenów pochodzących od świń okazał się dla ludzi śmiertelnie niebezpieczny. Według różnych szacunków podczas pandemii świńskiej grypy A/H1N1 w 2009 roku śmierć na całym świecie poniosło między 100 tysięcy a 400 tysięcy osób, a dalszych 180 tysięcy ludzi zmarło na skutek powikłań pochorobowych¹⁰.

Celem ograniczenia chorobotwórczego potencjału hodowli przemysłowej, producenci zwierząt powszechnie wykorzystują antybiotyki jako dodatek do pasz. Dzieje się tak również w Polsce. Mimo, że unijne prawo zakazuje stosowania antybiotyków dla celów prewencyjnych (mogą one być wykorzystywane jedynie leczniczo i pod nadzorem weterynaryjnym) Najwyższa Izba Kontroli w raporcie opublikowanym w 2018 roku ujawniła, że aż 70% skontrolowanych przez nią polskich hodowców stosowało antybiotyki (w przypadku drobiu odsetek ten jest jeszcze wyższy: 82% dla kurczaków i 88% dla indyków)¹¹.

fot. Konrad Łoziński

Powszechność wykorzystywania antybiotyków w hodowli przemysłowej uznawana jest przez epidemiologów za jeden z największych zagrożeń dla zdrowia publicznego na świecie¹². Wraz ze wzrostem konsumpcji produktów odzwierzęcych zawierających antybiotyki rośnie bowiem ryzyko uodpornienia się patogenów na środki przeciwdrobnoustrojowe (tzw. antybiotykooporność)¹³.

Już dziś infekcje wywoływane przez czynniki zakaźne oporne na leki przeciwdrobnoustrojowe powodują około 50 tysięcy zgonów rocznie w samej tylko Europie i Stanach Zjednoczonych. Jak ostrzegają autorzy raportu sporządzonego w 2014 roku na potrzeby brytyjskich władz, jeśli sytuacja ta nie ulegnie zmianie, do 2050 roku z powodu antybiotykooporności przedwczesną śmierć poniesie na całym świecie 300 milionów osób¹⁴.

W świetle powyższych danych nie powinno być zaskakujące, że naukowcy zajmujący się badaniem pandemii są przekonani, że najgorsze jest niestety jeszcze przed nami. Jak czytamy w najnowszym raporcie opracowanym na potrzeby Światowej Organizacji Zdrowia, “jeśli prawdą jest, że <<przeszłość jest prologiem>>, to istnieje bardzo realne zagrożenie szybko postępującej, wysoce śmiercionośnej pandemii wywołanej przez patogen układu oddechowego, który zabije między 50 a 80 milionów ludzi i jednym zamachem zmiecie prawie 5 procent światowej gospodarki. Pandemia na taką skalę byłaby katastrofą, powodującą powszechne spustoszenie, niestabilność i brak bezpieczeństwa. Świat nie jest na nią przygotowany”¹⁵.

fot. Konrad Łoziński

Obserwując gorączkowe zabiegi władz z różnych krajów świata, mające na celu powstrzymanie pandemii COVID-19 musimy mieć zatem świadomość tego, że zwalczamy obecnie jedynie objawy i skutki, nie zaś przyczyny. Olbrzymi wysiłek i poświęcenie pracowników służby zdrowia, służb sanitarno-epidemiologicznych oraz naukowców pracujących nad szczepionką nie odniesie niestety trwałych rezultatów, jeśli nie będą towarzyszyły im systemowe zmiany w sposobie w jaki pozyskujemy i wytwarzamy żywność.

Jak w reakcji na trwającą pandemię koronawirusa SARS-CoV-2 stwierdza Dr Liz Specht z The Good Food Institute, “czas przyznać, że jako cywilizacja wyrośliśmy z przestarzałego sposobu wykorzystywania zwierząt do produkcji białka. Polowania i hodowla przez tysiąclecia przyczyniały się do wzrostu populacji ludzkiej. Ale w 2020 roku musimy być wobec siebie brutalnie szczerzy. Nie możemy dalej tego robić. Obecny system [produkcji żywności] nie działa prawidłowo. Jest też nieefektywny, niepewny, niezrównoważony i niezwykle niebezpieczny”¹⁶.

Na szczęście, jak dodaje cytowana badaczka, istnieje dla niego alternatywa w postaci coraz bardziej zaawansowanej produkcji analogów mięsa na bazie białek roślinnych i dynamicznie rozwijającego się sektora hodowli komórkowej (zwanego niekiedy czystym mięsem, ang. clean meat lub mięsem komórkowym).

Memphis Meats ze Stanów Zjednocznonych niedawno, wspierany między innymi przez Richarda Bransona i Elę Madej (50years.vc) pozyskał niedawno 150 mln USD na stworzenie modelowej fabryki do wytwarzania mięsa hodowanego komórkowo na większą skalę.

Burgery, kiełbasy, wędliny, sery i mleka tworzone na bazie wysokobiałkowych roślin strączkowych są dostępne na półkach sklepowych od wielu lat. Do niedawna jednak większość produkcji w tym zakresie miała charakter rzemieślniczy lub była prowadzona na marginesie innej działalności dużych firm, a jej głównymi odbiorcami byli przede wszystkim weganie, wegetarianie oraz osoby z alergiami żywieniowymi. Obecnie, za sprawą rosnącego zainteresowania analogami mięsa ze strony klientów będących na diecie tradycyjnej, ich produkcji na skalę masową podejmują się największe firmy sektora żywności, w tym Nestle, Unilever, Cargill oraz Tyson Foods¹⁷. Także polscy producenci mięsa stopniowo eksplorują produkcję roślinną – parówki dla Orlenu i Żabki przygotowują ZM Silesia, a Sokołów czy Pekpol oferują własne linie roślinnych produktów. Zważywszy na duże zainteresowanie tymi produktami wśród młodych Polaków – aż 39% z nich je jada, z czego niemal 12% regularnie¹⁸ – należy się spodziewać, że wkrótce zainwestują w nie także kolejne krajowe firmy.

Niezwykle dynamiczny wzrost sektora roślinnych analogów mięsa ilustrują giełdowe losy jednego z jego liderów, amerykańskiego start-upa Beyond Meat. Wkrótce po debiucie na giełdzie NASDAQ wartość akcji firmy wzrosła o 734%, co było najlepszym wynikiem osiągniętym w USA w ramach tzw. pierwszej oferty publicznej (initial public offering, lub IPO) w 2019 roku¹⁹ .

Wielkie pieniądze inwestowane w sektor roślinnych białek oznaczają nie tylko coraz szerszą dostępność tworzonych na ich bazie produktów, ale także możliwość prowadzenia coraz bardziej zaawansowanych badań nad ich właściwościami odżywczymi, smakowymi i teksturą. Będące wynikiem tego rodzaju badań produkty, w rodzaju wspomnianych wyżej burgerów Beyond Meat, czy ich głównego konkurenta, Impossible Burger, coraz częściej przechodzą ślepe próby smakowe (większość badanych nie jest w stanie odróżnić ich od konwencjonalnie pozyskiwanego mięsa), zaspokajając tym samym potrzeby sensoryczne amatorów produktów mięsnych bez wykorzystywania zwierząt pochodzących z niebezpiecznego chowu przemysłowego²⁰. Co istotne, produkty te mają nierzadko lepsze wartości odżywcze niż ich mięsne odpowiedniki oraz są wolne od zanieczyszczeń antybiotykami i zwierzęcymi hormonami wzrostu. A wszystko to przy znacznie niższym wykorzystaniu zasobów naturalnych oraz radykalnie niższej emisji gazów cieplarnianych²¹.

Jeszcze większe znaczenie dla bezpieczeństwa żywnościowego i zrównoważonego rozwoju może mieć dynamicznie wzrastający sektor komórkowej hodowli mięsa. Tzw. czyste mięso, to mięso wyprodukowane poza organizmami zwierząt, po pobraniu od nich tkanek²². Jakkolwiek o jego wytwarzaniu często myśli się w kategoriach produkcji laboratoryjnej, w praktyce zakłady tego rodzaju przypominają bardziej nowoczesne mikro-browary niż centra naukowo-badawcze. Pozyskiwane w ten sposób produkty cechują się identycznymi wartościami odżywczymi i smakiem jak ich tradycyjne odpowiedniki, a przy tym nie wiążą się one z koniecznością chowu i zabijania zwierząt. Umożliwia to producentom czystego mięsa zachowanie znacznie wyższego poziomu ochrony biologicznej oraz zdrowotnej, a przez to i wyeliminowanie większości zagrożeń epidemiologicznych, w szczególności zoonotycznych, związanych z tradycyjnymi fermami²³.

Sektor mięsa hodowanego komórkowo znajduje się obecnie jeszcze na etapie startupowym, jednak bardzo duże środki inwestowane weń przez takie osoby jak Bill Gates, Richard Branson i Sergey Brin oraz potentatów konwencjonalnego przemysłu mięsnego, w rodzaju amerykańskich firm Tyson Foods i Cargill, czy niemieckiego PHW-Gruppe (właściciel mi.n. polskiego Drobimexu) pozwalają mieć nadzieję, że już wkrótce będzie on miał znaczący udział w rynku żywności²⁴.

W obliczu narastającej pandemii zonotycznej intensyfikacja wysiłków na rzecz szybkiego rozwoju alternatyw dla przemysłowego chowu zwierząt wydaje się być szczególnie istotna. Roślinne białka i mięso komórkowe nie pozwolą nam zwalczyć obecnie rozpowszechniającego się wśród ludzi odzwierzęcego koronawirusa, ale mogą nam istotnie pomóc w uchronieniu się przed kolejnym zagrożeniem tego rodzaju. Jak stwierdza przywoływana wcześniej Dr Liz Specht, “zarówno roślinne analogi mięsa, jak i produkty mięsne pochodzące z hodowli komórkowej są wolne od problemów nierozerwalnie związanych z brakiem bezpieczeństwa żywnościowego i chorobami odzwierzęcymi właściwymi dla produktów pochodzenia zwierzęcego. Nowoczesna roślinna i komórkowa produkcja białka zapewnia konsumentom bezbolesną zamianę ulubionych potraw, a także ogromne korzyści w zakresie bezpieczeństwa żywności i zrównoważonego rozwoju w całym łańcuchu dostaw”²⁵.